4. ทุติยหาลิทฺทิกานิสุตฺตวณฺณนา

[4] จตุตฺเถ สกฺกปญฺเหติ จูฬสกฺกปญฺเห, มหาสกฺกปญฺเหเปตํ วุตฺตเมวฯ ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตาติ ตณฺหาสงฺขเย นิพฺพาเน ตทารมฺมณาย ผลวิมุตฺติยา วิมุตฺตาฯ อจฺจนฺตนิฏฺฐาติ อนฺตํ อติกฺกนฺตนิฏฺฐา สตตนิฏฺฐาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ จตุตฺถํฯ

5. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

[5] ปญฺจเม สมาธินฺติ อิทํ ภควา เต ภิกฺขู จิตฺเตกคฺคตาย ปริหายนฺเต ทิสฺวา, ‘‘จิตฺเตกคฺคตํ ลภนฺตานํ อิเมสํ กมฺมฏฺฐานํ ผาติํ คมิสฺสตี’’ติ ญตฺวา อาหฯ อภินนฺทตีติ ปตฺเถติฯ อภิวทตีติ ตาย อภินนฺทนาย ‘‘อโห ปิยํ อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาป’’นฺติ วทติฯ วาจํ อภินนฺทนฺโตปิ จ ตํ อารมฺมณํ นิสฺสาย เอวํ โลภํ อุปฺปาเทนฺโต อภิวทติเยว นามฯ อชฺโฌสาย ติฏฺฐตีติ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา คณฺหาติฯ ยา รูเป นนฺทีติ ยา สา รูเป พลวปตฺถนาสงฺขาตา นนฺทีฯ ตทุปาทานนฺติ ตํ คหณฏฺเฐน อุปาทานํฯ นาภินนฺทตีติ น ปตฺเถติฯ นาภิวทตีติ ปตฺถนาวเสน น ‘‘อิฏฺฐํ กนฺต’’นฺติ วทติฯ วิปสฺสนาจิตฺเตน เจตสา ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺข’’นฺติ วจีเภทํ กโรนฺโตปิ นาภิวทติเยวฯ ปญฺจมํฯ

6. ปฏิสลฺลาณสุตฺตวณฺณนา

[6] ฉฏฺเฐ ปฏิสลฺลาเณติ อิทํ ภควา เต ภิกฺขู กายวิเวเกน ปริหายนฺเต ทิสฺวา ‘‘กายวิเวกํ ลภนฺตานํ อิเมสํ กมฺมฏฺฐานํ ผาติํ คมิสฺสตี’’ติ ญตฺวา อาหฯ ฉฏฺฐํฯ

7. อุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตวณฺณนา

[7] สตฺตเม อุปาทาปริตสฺสนนฺติ คหเณน อุปฺปนฺนํ ปริตสฺสนํฯ อนุปาทาอปริตสฺสนนฺติ อคฺคหเณน อปริตสฺสนํฯ รูปวิปริณามานุปริวตฺติวิญฺญาณํ โหตีติ ‘‘มม รูปํ วิปริณต’’นฺติ วา ‘‘อหุ วต เมตํ, ทานิ วต เม นตฺถี’’ติ วา อาทินา นเยน กมฺมวิญฺญาณํ รูปสฺส เภทานุปริวตฺติ โหติฯ วิปริณามานุปริวตฺติชาติ วิปริณามสฺส อนุปริวตฺติโต วิปริณามารมฺมณจิตฺตโต ชาตาฯ ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทาติ ตณฺหาปริตสฺสนา จ อกุสลธมฺมสมุปฺปาทา จฯ จิตฺตนฺติ กุสลจิตฺตํฯ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺตีติ ปริยาทิยิตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ อุตฺตาสวาติ สอุตฺตาโสฯ วิฆาตวาติ สวิฆาโต สทุกฺโขฯ อเปกฺขวาติ สาลโยฯ อุปาทาย จ ปริตสฺสตีติ คณฺหิตฺวา ปริตสฺสโก นาม โหติฯ น รูปวิปริณามานุปริวตฺตีติ ขีณาสวสฺส กมฺมวิญฺญาณเมว นตฺถิ, ตสฺมา รูปเภทานุปริวตฺติ น โหตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ สตฺตมํฯ

8. ทุติยอุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตวณฺณนา

[8] อฏฺฐเม ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน เทสนา กตาฯ อิติ ปฏิปาฏิยา จตูสุ สุตฺเตสุ วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตํฯ อฏฺฐมํฯ

9. กาลตฺตยอนิจฺจสุตฺตวณฺณนา

[9] นวเม โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺสาติ ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ กถาว กา, อนิจฺจเมว ตํฯ เต กิร ภิกฺขู อตีตานาคตํ อนิจฺจนฺติ สลฺลกฺเขตฺวา ปจฺจุปฺปนฺเน กิลมิํสุ, อถ เนสํ อิโต อตีตานาคเตปิ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจ’’นฺติ วุจฺจมาเน พุชฺฌิสฺสนฺตีติ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา สตฺถา ปุคฺคลชฺฌาสเยน อิมํ เทสนํ เทเสสิฯ นวมํฯ

10-11. กาลตฺตยทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา

[10-11] ทสเมกาทสมานิ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ปเทหิ วิเสเสตฺวา ตถารูเปเนว ปุคฺคลชฺฌาสเยน กถิตานีติฯ ทสเมกาทสมานิฯ

นกุลปิตุวคฺโค ปฐโมฯ

2. อนิจฺจวคฺโค

1-10. อนิจฺจสุตฺตาทิวณฺณนา

[12-21] อนิจฺจวคฺเค ปริโยสานสุตฺตํ ปุจฺฉาวสิกํ, เสสานิ ตถา ตถา พุชฺฌนกานญฺจ วเสน เทสิตานีติฯ ปฐมาทีนิฯ

อนิจฺจวคฺโค ทุติโยฯ

3. ภารวคฺโค

1. ภารสุตฺตวณฺณนา

[22] ภารวคฺคสฺส ปฐเม ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาติสฺส วจนียนฺติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา อิติ อสฺส วจนียํ, เอวํ วตฺตพฺพํ ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภาโรติ เย อิเม ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, อยํ ภาโรติ วุจฺจติฯ เกนฏฺเฐนาติ? ปริหารภาริยฏฺเฐนฯ เอเตสญฺหิ ฐาปนคมนนิสีทาปนนิปชฺชาปนนฺหาปนมณฺฑนขาทาปนภุญฺชาปนาทิปริหาโร ภาริโยติ ปริหารภาริยฏฺเฐน ภาโรติ วุจฺจติฯ เอวํนาโมติ ติสฺโส ทตฺโตติอาทินาโมฯ เอวํโคตฺโตติ กณฺหายโน วจฺฉายโนติอาทิโคตฺโตฯ อิติ โวหารมตฺตสิทฺธํ ปุคฺคลํ ‘‘ภารหาโร’’ติ กตฺวา ทสฺเสติฯ ปุคฺคโล หิ ปฏิสนฺธิกฺขเณเยว ขนฺธภารํ อุกฺขิปิตฺวา ทสปิ วสฺสานิ วีสติปิ วสฺสสตมฺปีติ ยาวชีวํ อิมํ ขนฺธภารํ นฺหาเปนฺโต โภเชนฺโต มุทุสมฺผสฺสมญฺจปีเฐสุ นิสีทาเปนฺโต นิปชฺชาเปนฺโต ปริหริตฺวา จุติกฺขเณ ฉฑฺเฑตฺวา ปุน ปฏิสนฺธิกฺขเณ อปรํ ขนฺธภารํ อาทิยติ, ตสฺมา ภารหาโรติ ชาโตฯ

โปโนภวิกาติ ปุนพฺภวนิพฺพตฺติกาฯ นนฺทีราคสหคตาติ นนฺทิราเคน สห เอกตฺตเมว คตาฯ ตพฺภาวสหคตญฺหิ อิธ อธิปฺเปตํฯ ตตฺร ตตฺราภินนฺทินีติ อุปปตฺติฏฺฐาเน วา รูปาทีสุ วา อารมฺมเณสุ ตตฺถ ตตฺถ อภินนฺทนสีลาวฯ กามตณฺหาทีสุ ปญฺจกามคุณิโก ราโค กามตณฺหา นาม, รูปารูปภวราโค ฌานนิกนฺติ สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต ราโคติ อยํ ภวตณฺหา นาม, อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโค วิภวตณฺหา นามฯ ภาราทานนฺติ ภารคหณํฯ ตณฺหาย หิ เอส ภารํ อาทิยติฯ อเสสวิราคนิโรโธติอาทิ สพฺพํ นิพฺพานสฺเสว เววจนํฯ ตญฺหิ อาคมฺม ตณฺหา อเสสโต วิรชฺชติ นิรุชฺฌติ จชิยติ ปฏินิสฺสชฺชิยติ วิมุจฺจติ, นตฺถิ เจตฺถ กามาลโย วา ทิฏฺฐาลโย วาติ นิพฺพานํ เอตานิ นามานิ ลภติฯ สมูลํ ตณฺหนฺติ ตณฺหาย อวิชฺชา มูลํ นามฯ อพฺพุยฺหาติ อรหตฺตมคฺเคน ตํ สมูลกํ อุทฺธริตฺวาฯ นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโตติ นิตฺตณฺโห ปรินิพฺพุโต นามาติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติฯ ปฐมํฯ

2. ปริญฺญสุตฺตวณฺณนา

[23] ทุติเย ปริญฺเญยฺเยติ ปริชานิตพฺเพ, สมติกฺกมิตพฺเพติ อตฺโถฯ ปริญฺญนฺติ อจฺจนฺตปริญฺญํ, สมติกฺกมนฺติ อตฺโถฯ ราคกฺขโยติอาทิ นิพฺพานสฺส นามํฯ ตญฺหิ อจฺจนฺตปริญฺญา นามฯ ทุติยํฯ

3. อภิชานสุตฺตวณฺณนา

[24] ตติเย อภิชานนฺติ อภิชานนฺโตฯ อิมินา ญาตปริญฺญา กถิตา, ทุติยปเทน ตีรณปริญฺญา, ตติยจตุตฺเถหิ ปหานปริญฺญาติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ติสฺโส ปริญฺญา กถิตาติฯ ตติยํฯ

4-9. ฉนฺทราคสุตฺตาทิวณฺณนา

[25-30] จตุตฺถาทีนิ ธาตุสํยุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ ปฏิปาฏิยา ปเนตฺถ ปญฺจมฉฏฺฐสตฺตเมสุ จตฺตาริ สจฺจานิ กถิตานิ, อฏฺฐมนวเมสุ วฏฺฏวิวฏฺฏํฯ จตุตฺถาทีนิฯ

10. อฆมูลสุตฺตวณฺณนา

[31] ทสเม อฆนฺติ ทุกฺขํฯ เอวเมตฺถ ทุกฺขลกฺขณเมว กถิตํฯ ทสมํฯ

11. ปภงฺคุสุตฺตวณฺณนา

[32] เอกาทสเม ปภงฺคุนฺติ ปภิชฺชนสภาวํฯ เอวมิธ อนิจฺจลกฺขณเมว กถิตนฺติฯ เอกาทสมํฯ

ภารวคฺโค ตติโยฯ

4. นตุมฺหากวคฺโค

1. นตุมฺหากสุตฺตวณฺณนา

[33] นตุมฺหากวคฺคสฺส ปฐเม ปชหถาติ ฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหถฯ ติณาทีสุ ติณํ นาม อนฺโตเผคฺคุ พหิสารํ ตาลนาฬิเกราทิฯ กฏฺฐํ นาม อนฺโตสารํ พหิเผคฺคุ ขทิรสาลสากปนสาทิฯ สาขา นาม รุกฺขสฺส พาหา วิย นิกฺขนฺตาฯ ปลาสํ นาม ตาลนาฬิเกรปณฺณาทิฯ ปฐมํฯ

2. ทุติยนตุมฺหากสุตฺตวณฺณนา

[34] ทุติยํ วินา อุปมาย พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ ทุติยํฯ

3. อญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา

[35] ตติเย รูปญฺเจ, ภนฺเต, อนุเสตีติ ยทิ รูปํ อนุเสติฯ เตน สงฺขํ คจฺฉตีติ กามราคาทีสุ เยน อนุสเยน ตํ รูปํ อนุเสติ, เตเนว อนุสเยน ‘‘รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโห’’ติ ปณฺณตฺติํ คจฺฉติฯ น เตน สงฺขํ คจฺฉตีติ เตน อภูเตน อนุสเยน ‘‘รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโห’’ติ สงฺขํ น คจฺฉตีติฯ ตติยํฯ

4. ทุติยอญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา

[36] จตุตฺเถ ตํ อนุมียตีติ ตํ อนุสยิตํ รูปํ มรนฺเตน อนุสเยน อนุมรติฯ น หิ อารมฺมเณ ภิชฺชมาเน ตทารมฺมณา ธมฺมา ติฏฺฐนฺติฯ ยํ อนุมียตีติ ยํ รูปํ เยน อนุสเยน อนุมรติฯ เตน สงฺขํ คจฺฉตีติ เตน อนุสเยน ‘‘รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโห’’ติ สงฺขํ คจฺฉติฯ อถ วา ยนฺติ กรณวจนเมตํ, เยน อนุสเยน อนุมียติ, เตน ‘‘รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโห’’ติ สงฺขํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ จตุตฺถํฯ

5-6. อานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[37-38] ปญฺจเม ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตีติ ธรมานสฺส ชีวมานสฺส ชรา ปญฺญายติฯ ฐิตีติ หิ ชีวิตินฺทฺริยสงฺขาตาย อนุปาลนาย นามํฯ อญฺญถตฺตนฺติ ชรายฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘อุปฺปาโท ชาติ อกฺขาโต, ภงฺโค วุตฺโต วโยติ จ;

อญฺญถตฺตํ ชรา วุตฺตา, ฐิตี จ อนุปาลนา’’ติฯ

เอวํ เอเกกสฺส ขนฺธสฺส อุปฺปาทชราภงฺคสงฺขาตานิ ตีณิ ลกฺขณานิ โหนฺติ ยานิ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานี’’ติ (อ. นิ. 3.47)ฯ

ตตฺถ สงฺขตํ นาม ปจฺจยนิพฺพตฺโต โย โกจิ สงฺขาโรฯ สงฺขาโร จ น ลกฺขณํ, ลกฺขณํ น สงฺขาโร, น จ สงฺขาเรน วินา ลกฺขณํ ปญฺญาเปตุํ สกฺกา, นาปิ ลกฺขณํ วินา สงฺขาโร, ลกฺขเณน ปน สงฺขาโร ปากโฏ โหติฯ ยถา หิ น จ คาวีเยว ลกฺขณํ, ลกฺขณเมว น คาวี, นาปิ คาวิํ มุญฺจิตฺวา ลกฺขณํ ปญฺญาเปตุํ สกฺกา, นาปิ ลกฺขณํ มุญฺจิตฺวา คาวิํ, ลกฺขเณน ปน คาวี ปากฏา โหติ, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ สงฺขารานํ อุปฺปาทกฺขเณ สงฺขาโรปิ อุปฺปาทลกฺขณมฺปิ กาลสงฺขาโต ตสฺส ขโณปิ ปญฺญายติฯ ‘‘อุปฺปาโทปี’’ติ วุตฺเต สงฺขาโรปิ ชราลกฺขณมฺปิ กาลสงฺขาโต ตสฺส ขโณปิ ปญฺญายติฯ ภงฺคกฺขเณ สงฺขาโรปิ ตํลกฺขณมฺปิ กาลสงฺขาโต ตสฺส ขโณปิ ปญฺญายติฯ อปเร ปน วทนฺติ ‘‘อรูปธมฺมานํ ชราขโณ นาม น สกฺกา ปญฺญาเปตุํ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ จ ‘เวทนาย อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย ปญฺญายติ, ฐิตาย อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตี’ติ วทนฺโต อรูปธมฺมานมฺปิ ตีณิ ลกฺขณานิ ปญฺญาเปติ, ตานิ อตฺถิกฺขณํ อุปาทาย ลพฺภนฺตี’’ติ วตฺวา –

‘‘อตฺถิตา สพฺพธมฺมานํ, ฐิติ นาม ปวุจฺจติ;

ตสฺเสว เภโท มรณํ, สพฺพทา สพฺพปาณิน’’นฺติฯ –

อิมาย อาจริยคาถาย ตมตฺถํ สาเธนฺติฯ อถ วา สนฺตติวเสน ฐานํ ฐิตีติ เวทิตพฺพนฺติ จ วทนฺติฯ ยสฺมา ปน สุตฺเต อยํ วิเสโส นตฺถิ, ตสฺมา อาจริยมติยา สุตฺตํ อปฏิพาเหตฺวา สุตฺตเมว ปมาณํ กตฺตพฺพํฯ ฉฏฺฐํ อุตฺตานเมวฯ ปญฺจมฉฏฺฐานิฯ

7-10. อนุธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[39-42] สตฺตเม ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนสฺสาติ นวนฺนํ โลกุตฺตรธมฺมานํ อนุโลมธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปฏิปนฺนสฺสฯ อยมนุธมฺโมติ อยํ อนุโลมธมฺโม โหติฯ นิพฺพิทาพหุโลติ อุกฺกณฺฐนพหุโล หุตฺวาฯ ปริชานาตีติ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานาติฯ ปริมุจฺจตีติ มคฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนาย ปหานปริญฺญาย ปริมุจฺจติฯ เอวํ อิมสฺมิํ สุตฺเต มคฺโคว กถิโต โหติ, ตถา อิโต ปเรสุ ตีสุฯ อิธ ปน อนุปสฺสนา อนิยมิตา, เตสุ นิยมิตาฯ ตสฺมา อิธาปิ สา ตตฺถ นิยมิตวเสเนว นิยเมตพฺพาฯ น หิ สกฺกา ตีสุ อญฺญตรํ อนุปสฺสนํ วินา นิพฺพินฺทิตุํ ปริชานิตุํ วาติฯ สตฺตมาทีนิฯ

นตุมฺหากวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. อตฺตทีปวคฺโค

1. อตฺตทีปสุตฺตวณฺณนา

[43] อตฺตทีปวคฺคสฺส ปฐเม อตฺตทีปาติ อตฺตานํ ทีปํ ตาณํ เลณํ คติํ ปรายณํ ปติฏฺฐํ กตฺวา วิหรถาติ อตฺโถฯ อตฺตสรณาติ อิทํ ตสฺเสว เววจนํฯ อนญฺญสรณาติ อิทํ อญฺญสฺส สรณปฏิกฺเขปวจนํฯ น หิ อญฺโญ อญฺญสฺส สรณํ โหติ อญฺญสฺส วายาเมน อญฺญสฺส อสิชฺฌนโต, วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ,

โก หิ นาโถ ปโร สิยา’’ติฯ (ธ. ป. 160);

เตนาห ‘‘อนญฺญสรณา’’ติฯ โก ปเนตฺถ อตฺตา นาม? โลกิยโลกุตฺตโร ธมฺโมฯ เตเนวาห – ‘‘ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนญฺญสรณา’’ติฯ โยนีติ การณํ – ‘‘โยนิ เหสา, ภูมิช, ผลสฺส อธิคมายา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.227) วิยฯ กิํปโหติกาติ กิํปภุติกา, กุโต ปภวนฺตีติ อตฺโถ? รูปสฺส ตฺเววาติ อิทํ เตสํเยว โสกาทีนํ ปหานทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ น ปริตสฺสตีติ น คณฺหาติ น คหติฯ ตทงฺคนิพฺพุโตติ เตน วิปสฺสนงฺเคน กิเลสานํ นิพฺพุตตฺตา ตทงฺคนิพฺพุโตฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วิปสฺสนาว กถิตาฯ ปฐมํฯ

2. ปฏิปทาสุตฺตวณฺณนา

[44] ทุติเย ทุกฺขสมุทยคามินี สมนุปสฺสนาติ ยสฺมา สกฺกาโย ทุกฺขํ, ตสฺส จ สมุทยคามินี ปฏิปทา นาม ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ เอวํ ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนา วุตฺตา, ตสฺมา ทุกฺขสมุทยคามินี สมนุปสฺสนาติ อยเมตฺถ อตฺโถ โหติฯ ทุกฺขนิโรธคามินี สมนุปสฺสนาติ เอตฺถ สห วิปสฺสนาย จตุมคฺคญาณํ ‘‘สมนุปสฺสนา’’ติ วุตฺตํฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ ทุติยํฯ

3. อนิจฺจสุตฺตวณฺณนา

[45] ตติเย สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพนฺติ สห วิปสฺสนาย มคฺคปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ วิรชฺชติ วิมุจฺจตีติ มคฺคกฺขเณ วิรชฺชติ, ผลกฺขเณ วิมุจฺจติฯ อนุปาทาย อาสเวหีติ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุทฺเธหิ อาสเวหิ อคเหตฺวา อิติ วิมุจฺจติฯ รูปธาตุยาติอาทิ ปจฺจเวกฺขณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ สห ผเลน ปจฺจเวกฺขณทสฺสนตฺถนฺติปิ วทนฺติเยวฯ ฐิตนฺติ อุปริ กตฺตพฺพกิจฺจาภาเวน ฐิตํฯ ฐิตตฺตา สนฺตุสฺสิตนฺติ ปตฺตพฺพํ ปตฺตภาเวน สนฺตุฏฺฐํฯ ปจฺจตฺตํเยว ปรินิพฺพายตีติ สยเมว ปรินิพฺพายติฯ ตติยํฯ

4. ทุติยอนิจฺจสุตฺตวณฺณนา

[46] จตุตฺเถ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิโยติ ปุพฺพนฺตํ อนุคตา อฏฺฐารส ทิฏฺฐิโย น โหนฺติฯ อปรนฺตานุทิฏฺฐิโยติ อปรนฺตํ อนุคตา จตุจตฺตาลีส ทิฏฺฐิโย น โหนฺติฯ ถามโส ปรามาโสติ ทิฏฺฐิถามโส เจว ทิฏฺฐิปรามาโส จ น โหติฯ เอตฺตาวตา ปฐมมคฺโค ทสฺสิโตฯ อิทานิ สห วิปสฺสนาย ตโย มคฺเค จ ผลานิ จ ทสฺเสตุํ รูปสฺมินฺติอาทิ อารทฺธํฯ อถ วา ทิฏฺฐิโย นาม วิปสฺสนาย เอว ปหีนา, อิทํ ปน อุปริ สห วิปสฺสนาย จตฺตาโร มคฺเค ทสฺเสตุํ อารทฺธํฯ จตุตฺถํฯ

5. สมนุปสฺสนาสุตฺตวณฺณนา

[47] ปญฺจเม ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ สมนุปสฺสนฺติ เอเตสํ วา อญฺญตรนฺติ ปริปุณฺณคาหวเสน ปญฺจกฺขนฺเธ สมนุปสฺสนฺติ, อปริปุณฺณคาหวเสน เอเตสํ อญฺญตรํฯ อิติ อยญฺเจว สมนุปสฺสนาติ อิติ อยญฺจ ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนาฯ อสฺมีติ จสฺส อวิคตํ โหตีติ ยสฺส อยํ สมนุปสฺสนา อตฺถิ, ตสฺมิํ อสฺมีติ ตณฺหามานทิฏฺฐิสงฺขาตํ ปปญฺจตฺตยํ อวิคตเมว โหติฯ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวกฺกนฺติ โหตีติ ตสฺมิํ กิเลสชาเต สติ กมฺมกิเลสปจฺจยานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิพฺพตฺติ โหติฯ

อตฺถิ, ภิกฺขเว, มโนติ อิทํ กมฺมมนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ธมฺมาติ อารมฺมณํฯ อวิชฺชาธาตูติ ชวนกฺขเณ อวิชฺชาฯ อวิชฺชาสมฺผสฺสเชนาติ อวิชฺชาสมฺปยุตฺตผสฺสโต ชาเตนฯ อปิจ มโนติ ภวงฺคกฺขเณ วิปากมโนธาตุ, อาวชฺชนกฺขเณ กิริยมโนธาตุฯ ธมฺมาทโย วุตฺตปฺปการาวฯ อสฺมีติปิสฺส โหตีติ ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน อสฺมีติ เอวมฺปิสฺส โหติฯ อิโต ปเรสุ อยมหมสฺมีติ รูปาทีสุ กิญฺจิเทว ธมฺมํ คเหตฺวา ‘‘อยํ อหมสฺมี’’ติ อตฺตทิฏฺฐิวเสน วุตฺตํฯ ภวิสฺสนฺติ สสฺสตทิฏฺฐิวเสนฯ น ภวิสฺสนฺติ อุจฺเฉททิฏฺฐิวเสนฯ รูปี ภวิสฺสนฺติอาทีนิ สพฺพานิ สสฺสตเมว ภชนฺติฯ อเถตฺถาติ อถ เตเนวากาเรน ฐิเตสุ เอเตสุ อินฺทฺริเยสุฯ อวิชฺชา ปหียตีติ จตูสุ สจฺเจสุ อญฺญาณภูตา อวิชฺชา ปหียติฯ วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ อรหตฺตมคฺควิชฺชา อุปฺปชฺชติฯ เอวเมตฺถ อสฺมีติ ตณฺหามานทิฏฺฐิโยฯ กมฺมสฺส ปญฺจนฺนญฺจ อินฺทฺริยานํ อนฺตเร เอโก สนฺธิ, วิปากมนํ ปญฺจินฺทฺริยปกฺขิกํ กตฺวา ปญฺจนฺนญฺจ อินฺทฺริยานํ กมฺมสฺส จ อนฺตเร เอโก สนฺธีติฯ อิติ ตโย ปปญฺจา อตีโต อทฺธา, อินฺทฺริยาทีนิ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา, ตตฺถ กมฺมมนํ อาทิํ กตฺวา อนาคตสฺส ปจฺจโย ทสฺสิโตติฯ ปญฺจมํฯ

6. ขนฺธสุตฺตวณฺณนา

[48] ฉฏฺเฐ รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร, จตฺตาโร ขนฺธา จตุภูมกาฯ สาสวนฺติ อาสวานํ อารมฺมณภาเวน ปจฺจยภูตํฯ อุปาทานิยนฺติ ตเถว จ อุปาทานานํ ปจฺจยภูตํฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ – อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตหิ สห อาสเวหีติ สาสวํฯ อุปาทาตพฺพนฺติ อุปาทานิยํฯ อิธาปิ รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร, อวเสสา เตภูมกา วิปสฺสนาจารวเสน วุตฺตาฯ เอวเมตฺถ รูปํ ราสฏฺเฐน ขนฺเธสุ ปวิฏฺฐํ, สาสวราสฏฺเฐน อุปาทานกฺขนฺเธสุฯ เวทนาทโย สาสวาปิ อตฺถิ, อนาสวาปิ อตฺถิฯ เต ราสฏฺเฐน สพฺเพปิ ขนฺเธสุ ปวิฏฺฐา, เตภูมกา ปเนตฺถ สาสวฏฺเฐน อุปาทานกฺขนฺเธสุ ปวิฏฺฐาติฯ ฉฏฺฐํฯ

7-8. โสณสุตฺตาทิวณฺณนา

[49-50] สตฺตเม เสยฺโยหมสฺมีติ วิสิฏฺโฐ อุตฺตโม อหมสฺมิฯ กิมญฺญตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนาติ ยถาภูตสฺส อทสฺสนโต อญฺญํ กิํ ภเวยฺย? อทสฺสนํ อญฺญาณเมว ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ อิทานิสฺส เต ปริวฏฺฏํ วชิรเภทเทสนํ อารภนฺโต ตํ กิํ มญฺญสิ โสโณติอาทิมาหฯ อฏฺฐมํ อุตฺตานเมวฯ สตฺตมอฏฺฐมานิฯ

9-10. นนฺทิกฺขยสุตฺตาทิวณฺณนา

[51-52] นวมทสเมสุ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโยติ อิทํ นนฺทีติ วา ราโคติ วา อิเมสํ อตฺถโต นินฺนานากรณตาย วุตฺตํฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาย วา นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติ, วิราคานุปสฺสนาย วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติฯ เอตฺตาวตา วิปสฺสนํ นิฏฺฐเปตฺวา ‘‘ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย’’ติ อิธ มคฺคํ ทสฺเสตฺวา ‘‘นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติ ผลํ ทสฺสิตนฺติฯ นวมทสมานิฯ

อตฺตทีปวคฺโค ปญฺจโมฯ

มูลปณฺณาสโก สมตฺโตฯ

6. อุปยวคฺโค

1. อุปยสุตฺตวณฺณนา

[53] อุปยวคฺคสฺส ปฐเม อุปโยติ ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน ปญฺจกฺขนฺเธ อุปคโตฯ วิญฺญาณนฺติ กมฺมวิญฺญาณํฯ อาปชฺเชยฺยาติ กมฺมํ ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาย วุทฺธิอาทีนิ อาปชฺเชยฺยฯ วิญฺญาณุปยนฺติ ปทสฺส อคฺคหเณ การณํ วุตฺตเมวฯ โวจฺฉิชฺชตารมฺมณนฺติ ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาย อภาเวน อารมฺมณํ โวจฺฉิชฺชติฯ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺสาติ กมฺมวิญฺญาณสฺส ปติฏฺฐา น โหติฯ ตทปฺปติฏฺฐิตนฺติ ตํ อปฺปติฏฺฐิตํฯ อนภิสงฺขจฺจ วิมุตฺตนฺติ ปฏิสนฺธิํ อนภิสงฺขริตฺวา วิมุตฺตํฯ ปฐมํฯ